بررسی اثرات صرفههای ناشی از تجمعهای صنعتی بر رشد اقتصادی در استانهای ایران ) (

فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 صفحات 561-593 بررسی اثرات صرفههای ناشی از تجمعهای صنعتی بر رشد اقتصادی در استانهای ایران )9831-9831( 1 طاهره پیرانی 2 رزیتا مؤیدفر تاريخ دريافت: 2929/8/92 تاريخ پذيرش: 2929/8/92 چکيده در ادبیات اقتصاد شهری و منطقهای با توجه به مفاهیم مشترک مدل جغرافیای اقتصادی جدید )NEG( و مدلهای رشد درونزا تجمع فضایی فعالیتهای اقتصادی و رشد اقتصادی فرایندهایی جداییناپذیر هستند. در مدلهای رشد درونزا چگونگی ایجاد فعالیتهای اقتصادی جدید از طریق نوآوری بررسی میشود. در مدلNEG هدف بررسی چگونگی استقرار این فعالیتهای اقتصادی جدید و چرایی تمرکز آنها است. بنابراین در مدل NEG نوآوری استقرار و مکانیابی و رشد فرایندهایی متصل به هم هستند. براین اساس هدف این مقاله بررسی اثرات صرفههای ناشی از تجمعهای صنعتی بر رشد اقتصادی استانهای ایران بوده که در دو بخش نظری و تجربی به آن پرداخته شده و در بخش نظری مدلی در چارچوب مدل NEG ارائه و نشان داده می شود که تجمع فعالیتهای صنعتی بر رشد اقتصادی مؤثر است. در بخش تجربی به منظور برآورد و آزمون الگوی نظری از اطالعات استانی طی سالهای 1731 تا 1731 و روش گشتاورهای تعمیم یافته )GMM( استفاده شده است. نتایج حاصل از آزمون تجربی الگوی پژوهش تأثیر مثبت و معنادار تجمعهای صنعتی بر رشد اقتصادی را در سطح استانهای ایران طی دوره 1731-1731 نشان میدهد. الزم به ذکر است به منظور آزمون تجربی الگوی پژوهش میزان تجمع صنعتی به وسیله شاخص مائورل- سدیلوت محاسبه شده است. محاسبه این شاخص برای فعالیتهای صنعتی به تفکیك کدهای ISIC دو رقمی نشان میدهد که صنعت سایر تجهیزات و وسایل حمل و نقل )کد 73( تجمعیترین و صنعت انتشار و چاپ )کد 22( غیرتجمعیترین صنعت هستند. واژگان کليدي: صرفههای ناشی از تجمع محلی تجمع صنعتی مدل جغرافیای اقتصادی جدید رشد اقتصادی روش گشتاورهای تعمیم یافته استان های ایران طبقهبندي L11, O18, C23, O47 :JEL Tahere.pirani@gmail.com Moayedfar.r@gmail.com 1. کارشناس ارشد علوم اقتصادی دانشگاه اصفهان دانشکده اقتصاد و علوم اداری 2. استادیار علوم اقتصادی دانشگاه اصفهان دانشکده اقتصاد و علوم اداری

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 211 5. مقد مه در سالهای اخیر بررسی وجود رابطه بین تجمع فضایی فعالیتهای اقتصادی و رشد اقتصادی توسط اقتصاددانان شهری و منطقهای در مدلهای جغرافیای اقتصادی جدید )NEG( مورد توجه قرار گرفته 1 آن را با رشد است. ظهور و تسلط فعالیتهای اقتصادی یکی از واقعیتهایی است که کوزنتس اقتصادی مدرن مرتبط میسازد. مورخان اقتصادی وجود ارتباط قوی بین رشد اقتصادی و تجمع فعالیتهای اقتصادی را بویژه درباره.)Baldwin and Martin, 2004( تحوالت صنعتی اروپا طی قرن نوزدهم گزارش کردهاند تجمع فعالیتهای صنعتی به وسیله ایجاد صرفههای ناشی از تجمع محلی رشد منطقه را موجب میشود. صرفههای ناشی از تجمع محلی هنگامی رخ میدهد که هزینههای تولید بنگاهها در صنعتی خاص با افزایش تولید در آن صنعت کاهش یابد. این مساله به این دلیل است که در تجمعهای صنعتی اندوخته فراوانی از نیروی کار وجود دارد که کارآیی بازار نیروی کار محلی را از طریق ایجاد انطباق بین کارگران و کارفرمایان تسهیل میکند. همچنین وجود سرریزهای سودمند دانش موجب ارتقاء درون صنایع و نیز بین صنایع میگردد )2009 al,.)martin et بنابراین تجمع صنعتی می تواند با بهرهوری بیشتر دستمزدهای واقعی استاندارد زندگی بهتر و رشد اقتصادی همراه باشد. مقید ساختن تجمع صنعتی به محدوده های جغرافیایی و تبیین آثار اقتصادی ناشی از اثرات سرریز بین منطقهای مفهوم تجمع فضایی فعالیتهای صنعتی را در ادبیات رشد منطقهای مطرح میسازد. با افزایش تجمع فضایی فعالیتهای صنعتی در یك محدوده جغرافیایی مانند منطقه درآمد دائمی نیروی کار منطقه در نتیجه ایجاد کاالهای متنوع و نیز افزایش دستمزدهای واقعی بیشتر خواهد شد. افزایش درآمد دائمی موجب افزایش تقاضا برای تولیدات منطقه میشود و افزایش تولید منطقه به معنی فزونی یافتن رشد منطقه است. از سوی دیگر افزایش رشد منطقه موجب افزایش تقاضای منطقه برای کاالها و خدمات میشود که محرکی برای جذب صنایع به منطقه است. بنابراین تجمع فعالیتهای اقتصادی در منطقه بر رشد منطقه و رشد منطقه بر تجمع فعالیتها در آن تأثیر میگذارد. ایجاد و گسترش روزافزون تجمعهای صنعتی در مناطق مختلف ایران تخصیص منابع و کاربریهای زمین به تشکیل این تجمعها و تمرکز حجم باالیی از سرمایهگذاریهای خصوصی و دولتی در این زمینه اهمیت بررسی اثرات اقتصادی این تجمعها را در پهنه فضا ضروری مینماید. در پژوهش حاضر بررسی این مساله که "آیا حضور این تجمعها تأثیری مثبت بر رشد اقتصادی در بین استانهای ایران داشته " مورد توجه قرار گرفته است. در ادامه با توجه به مبانی نظری مدلجغرافیای 1. Kuznets

211 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 اقتصادی جدید اثرات تجمع فضایی فعالیتهای صنعتی بر رشد اقتصادی بیان خواهد شد. سپس با استفاده از الگوی رشد منکیو رومر و ویل )MRW( و روابط نظری به دست آمده از مدل جغرافیای اقتصادی جدید الگوی اقتصادسنجی پژوهش تدوین و با استفاده از روش گشتاورهای تعمیم یافته )GMM( برآورد و آزمون خواهد شد. 2. مبانی نظري 2-5. رابطه رشد اقتصادي و تجمع صنعتی منظور از تجمع تمرکز فعالیت های اقتصادی یك صنعت خاص در یك محدودهیپ مشخص مکانی است 1 نام برده میشود. صرفه های ناشی از تجمع یکی از ع لل که با عنوان "خوشه ای شدن" عمده توسعه 2 در تولید است یعنی هزینه تولید بنگاه در مناطق صنعتی شناخته شده و نمونه ای از آثار جانبی مثبت اثر افزایش تولید بنگاههای دیگر کاهش مییابد. صرفه های ناشی از تجمع صنعتی که بر رشد اقتصادی مؤثرند شامل: 1- استفاده مشترک از تأمینکنندگان نهادههای تولید 2- استفاده مشترک از اندوخته نیروی کار 7- استفادهی مشترک از اطالعات هستند )سالیوان 1731(. صرفههای ناشی از تجمعهای صنعتی به دو دسته تقسیم میشوند: صرفه های ناشی از تجمع محلی که این گونه صرفهها زمانی روی میدهد که هزینههای تولید بنگاهها در یك صنعت خاص با افزایش تولید آن صنعت کاهش یابد. برای تحقق این صرفهها بنگاه های آن صنعت باید کنار هم قرار گیرند و دیگری صرفه های ناشی از تجمع شهری است که اینگونه صرفه بیرونی ناشی از مقیاس هنگامی اتفاق میافتد که هزینه تولید یك بنگاه نوعی همراه با افزایش تولید کل ناحیه شهری کاهش یابد )سالیوان 1731(. در این مقاله صرفه های ناشی از تجمع محلی مد نظر است زیرا بررسی مزایای خوشهای شدن و تراکم بنگاههای صنعتی در یك محل خاص مورد پرسش قرار میگیرد. در مدلجغرافیای اقتصادی جدید ) NEG ( رابطه رشد اقتصادی و تجمع مورد توجه واقع شده و بر نحوه تجمع فعالیتهای اقتصادی متمرکز بوده در حالی که مدلهای نسل قدیم جغرافیای اقتصادی بیان میکنند که رشد بر تجمع مؤثر است. این مدلها فقط نحوه استقرار فعالیتهای اقتصادی را مورد توجه قرار میدهند و رشد را داده شده فرض میکنند. در اینگونه مدلها هنگامی که اقتصاد به تعادل رسید هیچ تغییری نمیکند مگر اینکه شاخصهای اقتصادی به صورت برونزا تغییر کنند. در 1. Clustering 2. Positive Externality

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 218 این مدلها امکان بررسی تأثیر تجمع بر نوآوری- که بر توزیع فضایی و جغرافیای فعالیتهای اقتصادی مؤثرند- وجود ندارد 2005(.)Fujita and Mori به دلیل نپرداختن این مدلها به تأثیر تجمع بر رشد مدلهای رشد درونزا و بخش تحقیق و توسعه به مدل NEG راه یافتند. در مدلهای رشد درونزا هدف بررسی این مساله است که چگونه فعالیتهای اقتصادی جدید یعنی رشد اقتصادی از طریق نوآوری به وجود میآیند. در مدل NEG هدف بررسی این است که چگونه این فعالیتهای اقتصادی جدید استقرار مییابند و چرا از نظر فضایی متمرکز میشوند. بنابراین در مدل NEG اخیر فرایند نوآوری فرایند استقرار و مکانیابی و رشد یك فرایند متصل به هم هستند )2005.)Fojita and Mori در مدل NEG اخیر افزایش میزان تقاضا در یك منطقه موجب جذب بنگاههای صنعتی به آن منطقه و افزایش تولید و رشد میشود. اگر بخش نوآوری از تولیدات بخش صنعتی به عنوان کاالهای واسطهای استفاده کند بخش نوآوری به دلیل وجود هزینههای نوآوری به استقرار در منطقهای که بنگاههای صنعتی در آن مستقرند ترغیب میشود. با تجمع بخش نوآوری در یك منطقه حق ثبت اختراعها سرریزهای دانش و تغییرات فناوری افزایش مییابند. با افزایش حق ثبت اختراعها درآمد واقعی منطقه به دلیل ایجاد کاالهای متنوع افزایش مییابد. افزایش درآمد واقعی منطقه موجب جذب نیروی کار جدید مصرفکنندگان جدید و بنگاههای جدید به منطقه می شود. با افزایش درآمد دائمی در منطقه یعنی رشد منطقه تقاضای مصرفی در منطقه افزایش یافته و با افزایش سرریزهای دانش در منطقه تجمع بنگاههای اقتصادی در منطقه افزایش مییابد. این چرخه به صورت علیتی مدور ادامه پیدا می کند و به رشد منطقه و تجمع بیشتر منجر میشود )2004 Martin,.)Baldwin and در مدل شکل مقابل علیت مدور وابسته به تقاضا و تولید برای منطقه را نشان می دهد و همان طور که میکنند. NEG معمول است و در اینجا نیز مشاهده میشود تولید و تقاضا هر دو یکدیگر را تقویت

212 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 شکل 5. عليت مدور تجمع و رشد در منطقه وابسته به تقاضا و توليد مأخذ: Martin, 2004 Baldwin and علیت مدور به این معنی است که تجمع بر رشد و رشد بر تجمع مؤثر است همان طور که در شکل باال آمده افزایش درآمد دائمی در مناطق و بنابراین افزایش رشد اقتصادی بر اندازه بازار و شرایط تقاضا از بازارهای منطقه مؤثر است و با این تفسیر افزایش رشد اقتصادی مناطق منجر به جذب فعالیت های اقتصادی و تمرکز فضایی فعالیت ها در این مناطق می شود. به منظور بیان نظری رابطه رشد اقتصادی و تجمع از نظریههای بسط یافته بالدوین مارتین و اتاویانو )1999 )Baldwin و 2000( )Baldwin, Martin & Ottaviano و 1999( )Martin and Ottaviano استفاده خواهد شد. 2-2. چارچوب رياضی رشد اقتصادي و تجمع صنعتی در آغاز فرض میشود که کشور به دو منطقه )L( و»الف» و»ب«تقسیم شود. این مناطق از نظر جمعیت ذخیره سرمایه کامال مشابه و برابرند. ساکنان هر منطقه )L( شامل مصرف کننده و تولید کننده هستند بنابراین جمعیت هر منطقه برابر با نیروی کار است که فرض میشود نمیتوانند بین دو منطقه جا به جا شوند. در این مدل همچنین فرض می شود که دو دسته کاال تولید میشود دسته اول کاالهای سنتی )T( 1 اند که کاالهای همگن نیز نامیده میشوند و دسته دوم کاالهای کارخانهای )M( 2 که کاالهای مدرن نیز خوانده میشوند. همه کاالها کاالی نهایی هستند که به مصرف نهایی میرسند اما کاالهای بخش کارخانهای )M( عالوه بر مصرف نهایی به عنوان کاالی واسطهای نیز در بخش 1. Traditional 2. Manufactures

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 211 نوآوری و ابداعات مورد استفاده قرار میگیرند و به ابداع نسخه های پیشرفته تر آن کاال کمك می کنند. هر منطقه از ذخیرهای از دانش مساوی با منطقه دیگر برخوردار است که تعداد حق اختراع به ثبت رسیده برابر با W فرض میشود و قابلیت تحرک آزادانه بین دو منطقه را دارد. ذخیره دانش را بخش تحقیق و توسعه )R&D( تولید میکند که از قابلیت تحرک آزادانه بین دو منطقه برخوردار می باشد. این مدل نوعی مدل تعادل عمومی بوده که از دو بخش مصرف و تولید تشکیل شده است. به این دلیل که دو منطقه از نظر موجودی اولیه عوامل تولید یعنی نیروی کار و ذخیره سرمایه کامال مشابهاند و برای یافتن مسیر رشد منطقه»الف» را به عنوان نماینده انتخاب و مسیر رشد را دنبال می کند. اگر تحلیلها از منطقه»ب«شروع شود نتایج کامال مشابهی حاصل میگردد. فرض میکنیم یك مصرف کننده نمونه در هر منطقه دارای تابع مطلوبیت زیر است: U i = log (M(t) α T(t) 1 α )e ρt dt ) 1( 0 در این تابع مطلوبیت کشش جانشینی ثابت برابر با یك مفروض نرخ ترجیح زمانی برابر با ρ و T مصرف کاالی سنتی است. کاالی سنتی کاالی شمارشگر در نظر گرفته میشود. M مصرف کاالی مدرن و M کاالیی مرکب است و )1 وα)0 سهم مخارج اختصاص یافته به کاالی M است. مقدار بودجه مصرف کننده یعنی نیروی کار نماینده در منطقهی»الف» به صورت زیر مفروض است: N Y = P i M i=1 i + P T T ) 2( قیمت کاالی T و قیمت iا مین کاالی M و,,1=i N تعداد تنوع در کاالی M است. P i P T با حداکثر کردن تابع مطلوبیت مصرف کننده تابع تقاضای کاالی کارخانهای خواهد بود: M i = P i (t) σ P(t) 1 σ αy(t) ) 7 ( که در آن σ کشش قیمتی و متقاطع سبدکاالیی M و α همان طور که گفته شد سهمی از بودجه مصرف کننده است به که کاالی کارخانه ای اختصاص می یابد. P(t) شاخص قیمت کاالهای کارخانهای است که بر مبنای میانگین هندسی قیمت N تنوع کاالی کارخانهای به صورت زیر در نظر گرفته شده است: P(t) = [ N i=0 P i (t) 1 σ di] 1 1 α ) 4( به این ترتیب قیمت مصرف کننده در هر منطقه تابعی از شاخص قیمت و هزینه حمل کاالها خواهد بود به صورت: P 11 = Pγ 11 P 22 = Pγ 22 P 12 = Pγ 12 ) 3(

212 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 توسط مصرف کننده که است»الف» منطقهی کاالی قیمت شاخص P 11»الف» منطقهی خریداری میشود و γ 11 ضریب هزینه حمل درون منطقهای منطقه»الف» است. P 12 شاخص قیمت کاالی منطقه»الف» است که توسط مصرف کننده منطقه»ب«خریداری میشود و γ 12 هزینه حمل کاال از منطقه»الف» به منطقه»ب«و در نهایت P 22 توسط مصرف کننده منطقه»ب«خریداری میشود و منطقه»ب«است. شاخص قیمت کاالی منطقه»ب«است که 22 ضریب هزینه حمل درون منطقهای بنابراین شاخص قیمت کاالی کارخانهای- رابطه )4(- از طریق جایگذاری بردار شاخص قیمت کاالی مناطق»الف» و»ب«برابر خواهد بود با: P(t) = PN(t) 1 1 σ[(γ 11 ) 1 σ β t + (γ 12 ) 1 σ (1 β t )] 1 1 σ 1 ) ( β t = n(t) که در آن N(t) تعداد بنگاههای موجود سهم بنگاههای مستقر در منطقه در دو منطقه است.»الف» از کل بنگاههای موجود و N(t) کل در بخش تولید مدرن کاالهای کارخانهای تحت شرایط رقابت انحصاری و بازدهی فزاینده نسبت به مقیاس تولید میشوند. هر بنگاه برای تولید کاالی جدید به نوآوری نیاز دارد که این نوآوری را بخش نوآوری و ابداعات ایجاد میکند. ذخیره دانش) W ( با کل تعداد کاالهای کارخانهای در دسترس در کل اقتصاد برابر است و هر کاالی کارخانهای را یك بنگاه تولید میکند و بنابراین W(t) برابر با کل تعداد بنگاهها- یعنی( N(t - میباشد. اگر عرضه بهینه محصول یك بنگاه تولیدکننده کاالهای کارخانهای را بنگاهی که از یك حق ثبت اختراع استفاده میکند برابر خواهد بود با: H M در نظر بگیریم سود π(t) = PH M P L λh M ) 3( را L=1 P P L λ برابر هزینه نیروی کار الزم برای تولید کاالی کارخانهای می باشد. اگر دستمزد نیروی کار در نظر بگیریم بر مبنای حداکثرسازی سود و رابطه )1( شاخص قیمت قیمت بهینه در شرایط رقابت انحصاری به صورت زیر به دست خواهد آمد: P = P Lλσ, P σ 1 L = 1 P = λσ σ 1 )3( خواهیم داشت: ) 3( با جایگذاری رابطه )3( در رابطه سود π(t) = PH M P L λh M = λh M(t) σ 1 مطابق با تعریف Minerva and ottaviano به صورت ) 1( در بخش نوآوری و ابداعات تابع تولید زیر مفروض است: W (t) = A(t) [ M(t) ε ]ε [ L I 1 ε ]1 ε ) 10 (

ب» بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 219 W (t) = dw I جریان دانش ایجاد شده در زمان L t نیروی کار به کار گرفته شده در که در آن dt بخش نوآوری و 1<ε<0 سهم کاالهای کارخانهای است که جهت ایجاد جریان دانش و تولید کاالی نوآورانه در بخش نوآوری مورد استفاده قرارمیگیرد. A(t) بهره وری کل عوامل تولید در بخش نوآوری است که تابعی است از سطح اولیه دانش AW یعنی خواهیم داشت: و شدت نشر دانش بین دو منطقه»الف» و»ب«A(t) = AW μ [w 11 β + w 12 (1 β)] μ ) 11( که در آن w 11» به منطقه نشر درون منطقهای دانش در منطقه»الف» و w 12 نشر بین منطقهای از منطقه»الف» و»μ«شدت جریان دانش است. 1 میتوان از تابع تولید بخش نوآوری تابع هزینه این بخش را به با استفاده از قضیه دوگانگی صورت زیر استخراج کرد: C(t) = P(t)ε W 1 ε A(t) = P(t) A(t) 1 ε 1 N(t)[w 11 β+w 12 (1 β)] σ 1[(γ 11 ) 1 σ β t +(γ 12 ) 1 σ (1 β t )] ε σ 1 ) 12( به عالوه رشد نوآوری در این مدل منبع رشد منطقه است و بنابراین منطقی است اگر تغییرات جریان دانش را برابر رشد منطقه در نظر بگیریم یعنی: g = W W و از آنجایی که طبق فروض مدل تعداد بنگاه ها و تعداد نوآوریها برابر در نظر گرفته شده است میتوان نوشت: g = W = N W N اگر سایر شرایط را ثابت در نظر بگیریم ) 17( با توجه به تابع هزینه بخش ابداعات -C(t) رابطه )12(- و تغییرات تنها ناشی از تعداد بنگاهها N و یا به عبارت صحیحتر سطح دانش باشد ثابت خواهد شد: C = N C C = g g = C N C C ابداعات و براساس تابع هزینه بخش ابداعات ) 14( بنابراین رشد منطقه برابر است با نرخ کاهش هزینه کاهش هزینه این بخش در اثر افزایش نشر دانش و w 11 w 12 )اثرات سرریز دانش( و افزایش تعداد بنگاههای تولیدکننده کاالهای کارخانهای )تجمع بنگاههای تولیدکننده کاالهای کارخانهای( قابل حصول است. 1. Duality

219 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 9. پيشينه مطالعاتی 9-5. مطالعات داخلی اگرچه پیامدهای اقتصادی تجمع صنعتی در مطالعات بسیاری در ایران مورد بررسی قرار گرفته است اما چهارچوب جغرافیای اقتصادی جدید از طریق اتصال فرایند نوآوری فرایند استقرار و مکانیابی بنگاه و رشد منطقه مبانی نظری جدیدی را در بررسی اثر تجمع صنعتی بر رشد اقتصادی فراهم ساخته که تاکنون در مطالعات صورت گرفته در ایران مورد توجه نبوده است. سلیمی فر )1731( در مطالعهای با عنوان مطالعه»روند تغییرات سطوح توسعه صنعتی و توسعه منطقهای در ایران طی دوره 33-1733«وضعیت تمرکز فعالیتهای صنعتی در میان استانهای کشور در دو مقطع 1733 و 1733 و تغییرات حاصله در دوره مورد بحث پرداخته و به مطالعه همبستگی احتمالی بین سطوح توسعهیافتگی منطقهای و تمرکز صنعتی انتخاب شاخصهای مورد نیاز پرداختهاند و با به کارگیری روشهای آماری و روش مؤلفه اصلی اول به این نتیجه دست یافتهاند که بین سطوح توسعه صنعتی و توسعهی منطقهای رابطه معنیداری وجود دارد. عباسی نژاد و عبدلی )1733( در مقالهای با عنوان»تجمعهای صنعتی در توسعه منطقهای«به بیان منافع حاصل از تجمعهای صنعتی پرداخته و بیان نمودهاند که تجمعهای صنعتی توزیع منطقهای اشتغال و توزیع را متوازن مینماید. همچنین در این پژوهش اهمیت این تجمعها را در برنامهریزی توسعه مناطق و سازگاری صنایع با شرایط حاکم بر رقابت جهانی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته شده است. فرهمند و بدری )1711( در مطالعهای با عنوان»بررسی رابطه تجمیع و رشد اقتصادی در منتخبی از کشورهای آسیا- اقیانوسیه با استفاده از دادههای تابلویی«به بررسی رابطه تجمیع )در قالب تمرکز شهری( و رشد اقتصادی در مدل رگرسیونی رشد سولو- سوان پرداختهاند. به این منظور شاخصهای 1 به عنوان جانشین برای نخست شهری و نسبت جمعیت ساکن در شهرهای بزرگ )شهری 330 ( تجمیع و تمرکز شهری استفاده شده است. نتیجه برآورد مدل رشد با وارد کردن متغیرهای سطح و توان دوم نخست شهری نشان می دهد که اثر نخست شهری به صورت توان دوم بر رشد به صورت U معکوس و اثر نخست شهری در سطح متغیر مثبت و معنادار است همچنین متغیر شهری 330 هم بر رشد اقتصادی اثر مثبت دارد. - 1 شاخصی است که از تقسیم جمعیت شهر نخست)پرجمعیت ترین شهر( بر کل جمعیت شهری به دست میآید.

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 211 9-2. مطالعات خارجی تالش اولیه برای مدلهای ارتباط رشد و تجمع توسط )1111(Walz صورت گرفت. او محصوالت متنوع و به صورت برونزا در حال گسترشی را در یك مدل با ارتباطات عمودی و مهاجرت معرفی کرد. فرض این مطالعه بدون هزینه بودن مهاجرت بود. )1113( walz مدل خود را به یك مدل سه منطقهای گسترش داد. مدلهای رشد و جغرافیا جای خود را در مدلهای رشد درونزا و تجارت بویژه در مطالعات گروسمن و هلپمن )1991 )Grossman and Helpman یافتند. برخی از نتایج به دست آمده از جغرافیا توسط این نویسندگان نشان میدهد که با تجارت آزاد و سرریزهای محلی فعالیتهای با بازده فزاینده در یك محل متمرکز میشوند. بالدوین )1999 )Baldwin یك مدل رشد نئوکالسیکی را با یك مدل جغرافیای اقتصادی ترکیب کرد. این مقاله نشان میدهد که رشد میتواند بر مکان صنعت تأثیر بگذارد و از آنجایی که تغییر در ذخیره سرمایه اندازه نسبی بازارهای منطقهای را تغییر میدهد از طریق اثر بازار خانگی تخصیص فضایی صنعت تغییر میکند. کلید این تغییر در واقع نیروهایی است که تولید را در یك منطقه تشویق می کنند و همچنین تمایل به تشویق انباشت سرمایه در آن منطقه را دارند. به تعبیر متفاوت انباشت سرمایه راهی دیگر است که میتوان تغییرات مصرف را با تغییرات تولید گره زد. عالوه بر این هنگامی که این ارتباط تقاضا به وسیله این فرض که همه درآمدهای تقاضا به کشور خود بازگردانده میشوند خنثی شود ارتباط شکسته میشود. مارتین و اوتاویانو )1999 )Martin and Ottaviano در یك مدل استقرار بنگاههای صنعتی در مدل رشد درونزا را بررسی کردند. آنان مدلی را طراحی کردند که نظریه رشد درونزا را به نظریه استقرار پیوند میزد. در مدل آنها سه بخش تولید کاالی کارخانهای تولید کاالی سنتی و بخش نوآوری وجود داشت همچنین دو منطقه شمال و جنوب وجود داشت که این دو منطقه بجز در سرمایه که در منطقه شمال سرمایه بیشتری وجود داشت در بقیه عوامل و شرایط مانند یکدیگر بودند. مدل در دو حالت بررسی می شد: در حالت اول در بخش نوآوری سرریزهای کلی وجود داشت و در حالت دوم در بخش نوآوری سرریزهای محلی وجود داشت. نتایج حاصل از این مدلها به این صورت بود که: زمانی که سرریزهای دانش کلی و عمومی است جغرافیای اقتصادی هیچ تأثیری بر رشد اقتصادی ندارد در حالت سرریزهای محلی تمرکز فضای فعالیتها برای رشد اقتصادی مفید است. مارتین و اوتاویانو )2001 )Martin and Ottaviano در مقالهای با عنوان»رشد و تجمع«مدلی ارائه کردند که نرخ رشد و تجمع به طور مشترک در آن تعیین شده است. این مقاله مدل رشد درونزا

211 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 را به مدل جغرافیای اقتصادی جدید پیوند زده است. در این مدل علیت تجمعی دوری بین رشد و تجمع یعنی تجمع بنگاههای بخش کارخانهای ایجاد میشود و آن بدین صورت است که رشد تجمع را به وجود میآورد و تجمع رشد را تقویت میکند. اسبرگامی )2002 )Sbergami در مقالهای با عنوان»تجمع و رشد منطقهای برخی معماها«به بررسی تجربی ارتباط رشد و تجمع برای شش کشور اروپایی طی سالهای 1134 تا 1113 با استفاده از تکنیك دادههای تابلویی پرداخت. وی مدل رشد بارو را در نظر گرفت و تجمیع فعالیتهای صنعتی را به این مدل اضافه کرد یافتههای این مقاله حاکی از تأثیر مثبت تجمع بر رشد منطقه بویژه تجمیع بخشهای با فناوری پیشرفته است. فوجیتا و تیسه )2002 )Fujita and Thisse ترکیبی از مدل هسته-پیرامون کروگمن و مدل رشد گروسمن و هلپمن را با محصوالت متفاوت افقی پیشنهاد کردند. همان طور که در بخش قبلی و ادبیات اولیه رشد و تجمع از مجموعهای استفاده کردند که در آن هزینه ثابت بنگاهها حق ثبت اختراع است. آنها دو مورد حق ثبت اختراع قابل تجارت و غیر قابل تجارت را بررسی کردند. کارگران ماهر تولید کننده این حق ثبت های متحرک هستند و آنها نشان میدهند که این عامل بیثباتی است. در حالت حق ثبتهای قابل تجارت هنگامی که هزینه معامله به حد کافی پایین است یك الگوی هسته پیرامون به همراه همه بخشهای تحقیق و توسعه پدیدار میشود و همچنین اغلب بخشهای کارخانهای در یك منطقه متمرکز میشوند. در این حالت تجمع به دلیل تحرک کارکنان صورت میگیرد و نه به دلیل رشد اما رشد به دلیل وجود سرریزهای محلی به صورت مثبت تحت تأثیر تراکم فضایی قرار میگیرد. با حق ثبتهای غیرقابل تجارت یك نیروی بی ثبات کننده سوم اضافه میشود )اولی تحرک نیروی کار ماهر و دومی وجود سرریزهای محلی( و بنابراین هسته- پیرامون در هزینه های تجارت باال پایدار میشود. چند آزمون تجربی نیز برای بررسی رابطه بین تجمع و رشد وجود دارد سیکون ( Ciccone 2002( اثر چگالی نیروی کار بر متوسط بهرهوری نیروی کار برای پنج کشور را مورد بررسی قرار میدهد. او درمییابد که افزایش تجمع بر رشد منطقهای اثر مثبت دارد. یك آزمون غیرمستقیم برای بررسی این رابطه استفاده از مفهوم سرریزهای محلی تکنولوژی بوده و حضور سرریزهای محلی در ادبیات تجربی به خوبی مستند شده است. مطالعات جکوبز )1969 )Jacobs و جیف و همکاران )1993 )Jaffe et al سیکون و هال )1996 )Ciccone and Hall شواهدی قوی مبنی بر اینکه 1 هستند و نه به طور کامل محلی ارائه میدهند. انتشار دانش در سرریزهای تکنولوژی نه عمومی سراسر مناطق و کشورها وجود دارد اما با فاصله فیزیکی به شدت کاهش مییابد که تأکیدی است بر 1. Global

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 211 نقش تعامالت اجتماعی بین افراد و وابستگی این انتشار و نفوذ به نزدیکی مکانی. در مطالعهای از کلر )2002 )Keller نشان داده شده است که هرچند با گذشت زمان سرریزهای تکنولوژی عمومیتر میشوند»تکنولوژی با درجه قابل توجهی محلی است و نه عمومی به طوری که مزایای سرریزها با افزایش فاصله کاهش مییابند«. واقعیت این است که سرریزهای تکنولوژی محلی در تئوریهایی که به رابطه مثبت بین رشد و تجمع فضایی میپردازند به صورت تأثیر مثبت خوشههای نوآور بر بهرهوری در نظر گرفته میشود. بالدوین و مارتین )2004 )Baldwin and Martin در مقالهای با عنوان»تجمع و رشد منطقهای«تالش کردند تا برخی ارتباطات بین رشد و تجمع را توضیح دهند. مقاله آنها در سه بخش کلی تنظیم شده است. در دو بخش ابتدایی این مقاله مدلهای رشد و تجمع بدون تحرک سرمایه بررسی شده و در بخش پایانی مقاله مدل رشد و تجمع با تحرک کامل سرمایه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این مطالعه نشان داده است که فقدان تحرک سرمایه با وجود هزینه های مبادله منجر به همگرایی بین مناطق میشود. با کاهش هزینههای مبادله توزیع اولیه سرمایه ثابت باقی خواهد ماند و مناطق به سمت واگرایی پیش میروند. به عبارت روشن تر در حالت تحرک سرمایه یعنی سرمایههای فیزیکی و یا نوآوریهای قابل تجارت مانند حق ثبت اختراع شاخص کلیدی برای توزیع درآمد منطقهای یك شاخص برونزا یعنی توزیع اولیه سرمایه و در حالت نبود تحرک سرمایه شاخص کلیدی سطح هزینههای مبادله است. همچنین پسی و یوسای )2006 )Paci and Usai در مطالعهای در مورد تجمع و رشد اقتصادی و مطالعه موردی سیستم نیرویکار محلی ایتالیا 1111-2001 با بررسی 343 سیستم نیروی کار محلی در 74 بخش و بعد از تحلیلهای اقتصادسنجی به این نتیجه دست یافتهاند که تفاوتهای قابل توجهی در سراسر بخشها وجود دارد. در این پژوهش با استفاده از تحلیل همبستگی فضایی به این نتیجه دست یافتهاند که رابطه مثبت بین تنوع آثار جانبی و سرمایه انسانی و اجتماعی و رابطه منفی بین آثار جانبی تخصص و رقابت وجود دارد. میترا و ساتو )2007 )Mitra and Sato نیز در مطالعهای با عنوان»صرفههای ناشی از تجمع صنعتی در ژاپن: کارآیی فنی رشد و بیکاری«به بررسی اثرات تجمعهای صنعتی بر کارآیی فنی سریعتر شدن رشد اقتصادی و کاهش بیکاری پرداختهاند. با استفاده از دادههای سطح استان در گروه های صنعتی با کد دورقمی در ژاپن در چهارچوب یك مدل مرزی تصادفی شاخص کارآیی فنی را برای مناطق تخمین زدهاند. تحلیل عاملی نشان میدهد در اکثر این گروههای صنعتی کارآیی ارتباط مثبتی با متغیر )های( صرفه بیرونی دارد اگرچه این ارتباط خیلی قوی نیست. برای برخی از

211 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 صنایع سبك این ارتباط قویتر است. ارتباط رشد اقتصادی و صرفه های بیرونی مثبت و متغیر است و بیکاری با توجه به رشد اقتصادی و تمرکز تمایل به کاهش دارد. مطالبی که در باال ذکر شده نشان می دهد اقدامات علیه تمرکز صنعتی ممکن است ضدتولیدی باشد مخصوصا در زمینه جهانی شدن وقتی اکثر کشورها به افزایش بهرهوری نیاز دارند. چوئن و ماریسون پائول )2009 )Choen and Marrisonpaul در پژوهشی با عنوان»تجمع بهرهوری و رشد اقتصادی: دیدگاههای تئوری تولید«با معرفی توابع تولید و هزینه و اضافه کردن اثرات جانبی تجمع به این توابع پیشنهاد کرده اند. بر اساس کاربرد پژوهش میتوان از این توابع استفاده کرد. همچنین با استفاده از معرفی شاخصهایی برای اندازهگیری تجمع به توضیح برای استفاده از این شاخصها و ارتباط آن رشد منطقهای پرداختند. داوی و همکاران )2009 )Davi, Barbaccia and Lobez در مطالعه ای با عنوان»اندازه گیری تجمع به وسیله اثرات فضایی: یك طرح پیشنهادی«تأثیر وابستگی های فضایی تجمع بر رشد محلی را بررسی کرده اند و با وارد کردن اثرات فضایی به شاخص سنتی مائورل و سدیلوت شاخص جدیدی 1 را برای اندازه گیری تجمع های صنعتی معرفی کرده اند. نتایج حاصل از با نام شاخص بی دی ال این مطالعه که با استفاده از تحلیل اکتشاف فضایی داده ها و مطالعه تجربی 21 واحد صنعتی حاصل شد نشان می دهد که شاخص تجمع با وارد کردن اثرات فضایی تغییرات قابل توجهی از خود نشان خواهد داد. مدل مینروا و اتاویانو )2009 )Minerva and Ottiaviano در مقالهای با عنوان»نظریههای رشد درونزا: مزایای تجمع و هزینههای حمل و نقل«چارچوبی نظری برای مطالعه اثر زیرساختهایی چون حمل و نقل و ارتباطات و تجمع بر رشد اقتصادی و نبود توازن منطقه ارائه کرده است. آنان هزینه حمل و نقل را مانع انتقال کاال و هزینه ارتباطات را مانع انتشار ایده می دانند. چارچوبی که این دو نویسنده مطرح کردهاند ترکیبی از مدل جغرافیای اقتصادی جدید و رشد درونزا با تحرک کامل سرمایه است. نتایج اصلی این مطالعه به این صورت است که: 1 - نوعی مبادله بین رشد و نابرابری منطقهای وجود دارد زیرا با بهبود زیرساختها در مناطق مرکز رشد و تجمع هم تقویت میشود 2- بهبود ارتباطات بین منطقهای به جای اینکه نابرابری منطقهای را کاهش دهد آنها را افزایش میدهد زیرا بهبود زیرساخت حمل و نقل بین مناطق مرکز و پیرامون نه تنها رشد بلکه تجمع را تقویت میکند. با توجه به مطالعات انجام شده در زمینه رابطه رشد اقتصادی و تجمع صنعتی مشاهده میشود که معرفی و وارد کردن رشد به مدلهای جغرافیایی درجه پیچیدگی این مدل ها که خود نیز 1. BDL

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 218 پیچیده اند را باال میبرد. روند مرور مطالعات از آغاز یعنی آثار والز در سال 1111 و سپس مطالعات در مورد مدلهای جغرافیای اقتصادی جدید و مدلهای هسته- پیرامون توسط بالدوین و مارتین و همچنین فوجیتا و تیسه و مطالعات تجربی که تا سالهای اخیر پیگیری شدند نشان دهنده ارتباط مثبت و دوسویه تجمع صنعتی و رشد اقتصادی بوده است. همچنین مطالعات حاکی از آن است که انتخاب مدل رشد مناسب و همچنین شاخصهای مرتبط و ارتقاء آنها به دقت بیشتر در نتایج کمك خواهد کرد. 4. روش انجام پژوهش 4-5. تصريح الگوي پژوهش در ادبیات اقتصادی از چندین دهه گذشته تا به حال مبحث رشد اقتصادی حوزه پویای مطالعات و تحقیقات اقتصاد کالن را به خود اختصاص داده است. اساسا در زمینه رشد سه دسته مدلهای عمده رشد وجود دارند که عبارتند از: مدل رشد هارود-دومار 1 مدل رشد نئوکالسیك )برونزا( و مدلهای رشد درونزا. در این پژوهش با در نظر گرفتن نقش تجمع و لزوم درونزایی مدل رشد از مدلی که توسط منکیو و همکاران )1992 )Mankiw et al تدوین شده است استفاده خواهد شد. این مدل را گاهی مدل سولو با لحاظ سرمایهی انسانی نیز میخوانند که در سال 1112 منتشر شد. مطالعات تجربی پیشین نیز همواره از بارو و یا MRW 2 استفاده کردهاند که نسخههایی از چارچوب نئوکالسیکی هستند 2012(.)Vogel برای بیان رابطه متغیرها با درآمد سرانه داریم )1992 )Mankiw, Romer & Weil ln [ Y(t) α α ] = lna(0) + ln(s) L(t) 1 α 1 α A t نشان دهنده سطح تکنولوژی s نشان ln (n + g + δ) ) 13 ( Y(t) در این رابطه نشان دهنده L(t) دهنده بخشی از ستانده در هر منطقه که در زمان درآمد سرانه در زمان t پسانداز یا سرمایهگذاری شده n و g نرخهای رشد نیروی کار و تکنولوژی هستند و δ نرخ استهالک ذخیره سرمایه است. بر پایه چارچوب ریاضی رابطه رشد اقتصادی و تجمع صنعتی برای مطالعه اثر تجمع بر رشد اقتصادی فرم تبعی زیر در نظر گرفته شده است: Y = f(s +, (n + g + δ) +, agg +, hk +, shk + ) ) 11( که در آن عالمتهای مثبت و منفی اثرات مورد انتظار متغیرها بر رشد اقتصادی قبل از برآورد مدل میباشد. در این مدل لگاریتم درآمد سرانه استانiام در سال t تابعی از لگاریتم درآمد سرانه سال 1. Harrod-Domar 2. Mankiw-Romer-Weil

212 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 قبل i,t 1 y لگاریتم نرخ پسانداز در هر منطقه s it لگاریتم مجموع نرخ رشد نیروی کار هر منطقه در زمان t به اضافه نرخ رشد تکنولوژی g و نرخ استهالک δ لگاریتم تجمع صنعتی در هر استان hk it لگاریتم سرمایه انسانی در هر استان agg it میباشد. و لگاریتم سرریز دانش در هر استان shk it میتوان فرم تبعی معادله )13( را خطی کرد از آنجایی که از دادههای پانل برای برآورد مدل استفاده میشود لذا مدل خطی به صورت زیر خواهد بود: y it = γy i,t 1 + Θ 1 s it + Θ 2 (n it + g + δ) + Θ 3 agg it + Θ 4 hk it + Θ 5 shk it + u it ) 13( 4-2. تجزيه و تحليل نتايج 4-2-5. دادهها دادههای آماری مربوط به متغیرهای الگو مربوط به دوره زمانی 1731 تا 1731 هستند و برای 23 استان کشور گردآوری شدهاند. به منظور حفظ یکپارچگی در دادهها تقسیمات کشوری خراسان ( هب دلیل عدم امکان محاسبه دادههای ارزش افزوده استانی برای این سه استان قبل از تقسیم( نادیده گرفته شده و مجموع سه استان خراسان شمالی خراسان جنوبی و خراسان رضوی با عنوان خراسان در تخمینها آمده است. همچنین استان البرز نیز- به همان دلیل ذکر شده برای خراسان- با استان تهران ادغام شده است. به منظور جمعآوری داده ها و اطالعات مورد نیاز از داده های اختصاصی 1 و همچنین مرکز اطالع رسانی مرکز آمار ایران و آمار های استانی منتشر شده در سایت این مرکز 2 استفاده شده است. آمارها و دادههای بانك مرکزی از سایت بانك مرکزی به منظور آزمون تجربی الگوی پژوهش متغیر it( Y( با استفاده از اطالعات تولید ناخالص داخلی سرانه استانی به قیمت های ثابت سال 37 متغیر )Sit( با استفاده از محاسبه سهم تشکیل سرمایه ناخالص ثابت هر استان در تولید ناخالص داخلی استان و متغیر )nit( با استفاده از اطالعات نرخ مشارکت نیروی کار کمیت پذیر گردیده اند. همچنین متغیر ( it )agglome نشان دهنده شاخص تجمع صنعتی است. شاخص تجمع صنعتی در هر منطقه باید بتواند چگالی صنعتی در هر منطقه را اندازه گیری کند. به این منظور لگاریتم اختالف سهم تولید ارزش افزوده همه صنایع در منطقه r و سهم مساحت منطقه r از کل مساحت مناطق برای اندازهگیری تجمع صنعتی هر منطقه به صورت زیر مورد استفاده قرار میگیرد ( Gorter :)and Kok 2009 1. www.amar.org.ir 2. www.cbi.ir

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 281 A r = log Y r log km 2 r Y km2 r r نشان دهنده میزان تولید ارزش افزوده منطقه Y r نشان دهنده میزان تولید ) 13( که در این رابطه Y r 2 km نشان دهنده میزان مساحت منطقه r و نشان دهنده مساحت 2 ارزش افزوده کل کشور r km r r کل استانهای کشور میباشد. برای اندازهگیری شاخص تجمع از دادههای اشتغال در کارگاه های بزرگ صنعتی بر حسب نوع فعالیت در هر استان استفاده شده است. این دادهها از طریق نتایج آمارگیری از کارگاههای صنعتی 10 نفر کارکن و بیشتر برحسب استان )23 استان( و فعالیت )22 کد دو رقمی ISIC فعالیت های صنعتی( طی دوره 1731-1731 حاصل شدهاند. متغیر سرمایه انسانی ( it )hk از طریق محاسبه نسبت جمعیت شاغل دارای تحصیالت عالی از کل جمعیت شاغل هر استان حاصل شده است و متغیر ( it )shk به عنوان اثرات سرریز دانش بین استان های ایران از طریق ضرب ماتریس فواصل جغرافیایی مراکز استانها از یکدیگر در شاخص سرمایه انسانی به دست آمده است. متغیر )g+δ( به عنوان مجموع نرخ استهالک ذخیره سرمایه و نرخ رشد تکنولوژی به طور مشابه با پژوهش )2012( Vogel معادل 0/03 در نظر گرفته شده است. 4-2-2. آزمون تشخيص دادهها)آزمون مانايی( قبل از برآورد مدل برای جلوگیری از کاذب )ساختگی( بودن رگرسیون برآوردی ابتدا آزمون ریشه واحد برای بررسی مانایی و یا نامانایی متغیرهای مدل انجام میشود. در این پژوهش به منظور بررسی مانایی از روش لوین لین و چو )LLC( استفاده شده است. نتایج آزمون مانایی در جدول )1( و بررسی مقادیر آمارههای محاسبه شده و احتمال پذیرش آنها نشان میدهد که تمامی متغیرها در سطح مانا هستند. یا جدول 5. نتايج آزمون مانايی)روش لين لوين و چو- )LLC متغير p-value سطح متغير Yit 0.0000 مانا Sit 0.0000 مانا SHKit 0.0008 مانا Nit 0.0012 مانا Hkit 0.0000 مانا Aggit 0.0043 مانا مأخذ: یافته ه پژوهش

282 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 4-2-9. برآورد الگو آزمون پانل بودن متغیرها به وسیله نرم افزار Stata انجام و صحت آن مورد تأیید قرار گرفت که نتایج حاصل از تخمین مدل اقتصاد سنجی در جدول زیر ارائه شده است. جدول 2. نتايج حاصل از الگوي اقتصادسنجی ارزش احتمال 0.000 0.082 ضرايب 0.6707704 0.04979 متغيرها logy it-1 logs it log(n it+p+δ) logagg it loghk it logshkit Sargan Test Statistic (P-Value) Wald Test Statistic (P-Value) 1.430268 0.1078411 0.11721 0.5639752 0.000 0.049 0.000 0.000 chi2(53) = 23.89516 Prob> chi2 = 0.9998 Wald chi2(6) = 60072.89 Prob> chi2 = 0.0000 آماره z 114.90 1.74 12.55 1.969 3.63 6.44 مأخذ: یافته های پژوهش بر اساس نتایج آزمون والد در این رگرسیون که از توزیع χ 2 با درجه آزادی معادل تعداد متغیرهای توضیحی منهای جزء ثابت برخوردار است فرضیه صفر مبنی بر صفر بودن تمام ضرایب در این مدل در سطح معناداری 3 درصد رد میشود. در نتیجه اعتبار ضرایب برآوردی در این مدل مورد تأیید است. آماره آزمون سارگان در این رگرسیون نیز که از توزیع با درجه χ 2 آزادی برابر با تعداد محدودیتهای بیش از حد مشخص برخوردار است فرضیه صفر مبنی بر همبستگی پسماندها با متغیرهای ابزاری را رد میکند. بر اساس نتایج حاصل از این آزمون متغیرهای ابزاری به کار گرفته شده در تخمین این مدل از اعتبار الزم برخوردار هستند )هیچگونه ارتباطی میان اجزاء خطا و ابزارهای به کار گرفته شده وجود ندارد(. در نتیجه اعتبار این رگرسیون جهت تفسیر تأیید میشود و بنابر نتایج به دست آمده در بخش 2-2 از مدل جغرافیای اقتصادی جدید )NEG( و مدل رشد اقتصادی مبتنی بر سرمایه انسانی منکیو رومر و ویل) MRW ( در بخش 4-1 اثر متغیرهای درآمد

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 289 سرانه دوره پیشین نرخ پسانداز منطقه ای نرخ رشد نیروی کار منطقهای سرمایه انسانی و سرریز دانش نیز بر رشد اقتصادی استانها مورد بررسی قرار میگیرد. - درآمد سرانه دوره پیشین اثر مثبت و معنا داری بر رشد اقتصادی منطقهای یا درآمد سرانه منطقهای یعنی S it Y it دارد که از سطح اطمینان بسیار باالیی نیز برخوردار است و با افزایش یك درصدی وقفه درآمد سرانه رشد اقتصادی 0/13 درصد افزایش مییابد. این نتیجه با نتیجه این ضریب متغیر وابسته با وقفه که به منظور در نظر گرفتن پویایی مدل طی فرایند تخمین وارد مدل شده مثبت و معنادار است که پویایی رشد اقتصادی منطقهای را نشان میدهد. - نرخ پسانداز منطقهای نیز اثر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی منطقهای دارد این معناداری در سطح اهمیت 10 درصد تأیید میشود و با افزایش یك درصدی نرخ پس انداز منطقهای رشد اقتصادی مناطق حدود 0/03 درصد افزایش مییابد. بنا بر مدل رشد اقتصادی مبتنی بر سرمایه انسانی منکیو رومر و ویل )MRW( این متغیر از متغیرهای تأثیرگذار بر رشد اقتصادی میباشد که حاکی از اهمیت سرمایه و سرمایهگذاری در رشد و توسعه اقتصادی مناطق است. - نرخ رشد نیروی کار هر منطقه در زمان t به اضافه نرخ رشد تکنولوژی )g( و نرخ استهالک )δ( که به اختصار با N it نمایش داده شده است نیز اثر مثبت معنا داری بر رشد اقتصادی منطقهای دارد و از سطح اطمینان باالیی برخوردار است که معناداری را در سطح اهمیت 3 درصد تأیید میکند. با افزایش یك درصدی N it رشد اقتصادی 1/47 درصد افزایش مییابد. - تجمع صنعتی it( )Agg دارای اثر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی منطقهای است و با افزایش یك درصدی تجمع صنعتی رشد اقتصادی منطقهای 0/103 درصد افزایش مییابد. مطالعه تجربی ووگل) 2012 ( برا ی 43 منطقه در شرق اروپا نیز این نتیجه را به دست میدهد. - it Hk سرمایه انسانی و Shk it سرریز دانش نیز مطابق انتظار بسط مدل رشد اقتصادی مبتنی بر سرمایه انسانی منکیو رومر و ویل )MRW( و مدل ارائه شده در بخش 4-1 دارای اثر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی منطقهای هستند که با افزایش یك درصدی سرمایه انسانی رشد اقتصادی 0/11 افزایش می یابد و با افزایش یك درصدی سرریز دانش رشد اقتصادی 0/31 افزایش مییابد. 1. وضعيت استان هاي ايران از نظر تجمع صنعتی در این بخش به منظور نشان دادن سیمای شفافی از وضعیت تجمع صنعتی در استانهای کشور به شد. صورت گرافیکی به بیان ویژگیهای برخی از متغیرهای مهم الگو همچون ارزش افزوده بخش صنعت در استانها شاخص تجمع در استانها و شاخص تجمعی هر کدام از گروههای صنعتی پرداخته خواهد

289 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 نمودار 5. سهم استانها از ارزش افزوده بخش صنعت سال 5993 30.0 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 5.4 1.4 0.5 14.0 3.3 0.2 28.4 4.5 0.5 0.3 0.6 8.8 1.6 1.5 0.5 3.0 3.6 1.1 0.5 2.8 1.4 0.2 0.5 2.0 0.6 2.9 4.5 1.7 1.3 2.4 یزد همدان هرمزگان مرکزی مازندران لرستان گیالن گلستان سهم استان ها از ارزش افزوده بخش صنعت کهگیلویه وبویراحمد کرمانشاه کرمان کردستان قم قزوین فارس سیستان وبلوچستان سمنان زنجان خوزستان خراسان شمالی خراسان رضوی خراسان جنوبی چهارمحال و بختیاری تهران بوشهر ایالم اصفهان اردبیل آذربایجان غربی آذربایجان شرقی مأخذ: یافته های پژوهش همان طور که در نمودار )1( قابل مشاهده است میزان ارزش افزوده بخش صنعت در استان های تهران اصفهان خوزستان و آذربایجان شرقی از همه استانهای کشور بیشتر است و در استانهای ایالم و کهگیلویه و بویراحمد کمترین مقدار را دارد. نقشه 5. تجمع صنعتی در استانهاي ايران در سال 5993 مأخذ: یافته ه یا پژوهش

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 281 همچنین نقشه شماره )1( نشان میدهد شاخص تجمع صنعتی که با استفاده از شاخص شماره _Gorter and Kok_)13( محاسبه شده است در استانهای تهران قزوین اصفهان مرکزی خوزستان و آذربایجان شرقی بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است. در اندازهگیری میزان تجمع به تفکیك نوع صنعت اگرچه در بین مطالعات مشابه شاخص های 1 متعددی مورد استناد است اما در اغلب این شاخصها اساس رابطه از شاخص هرفیندال و هیرشمن به دست آمده است. شاخص هرفیندال و هیرشمن یکی از شاخصهای مهم و کاربردی برای بیان مفهوم تمرکز میباشد این شاخص از اطالعات تمام بنگاههای صنعت استفاده میکند و برای به دست آوردن این شاخص از مجموع مربع سهم اندازههای )تولید فروش نیروی کار و غیره( تمام بنگاهها در صنعت یا بازار استفاده میشود. در واقع این شاخص به هر بنگاه به اندازه سهم آن در بازار وزن میدهد این شاخص به صورت زیر معرفی میگردد: n 2 HHI = S i i=1 ) 11( S i که در آن 2 مربع سهم )تولید فروش نیروی کار و غیره( صنعتiام و n تعداد صنایع موجود در بازار است. با توجه به دادههای موجود شاخص مائورل- سدیلوت )1999 )Maurel and Sedillot که شاخصی بر اساس تعداد نیروی کار است برای اندازه گیری میزان تجمع در هر صنعت بر اساس کدهای ISIC دورقمی مورد استفاده قرار گرفته است. ˆ Mj S 2 2 sij xi i i 2 1 xi H i 1 H )20( که در آن j نشان دهنده صنعت i نشان دهنده منطقه sسهم ij اشتغال صنعت j در منطقه x i سهم هر منطقه از اشتغال کل و H شاخص هرفیندال است. میزان تجمع در هر کدام از گروههای صنعتی در نقشه )1( آمده است. در جدول زیر نتایج حاصل از محاسبه این شاخص نشان داده شده و میزان این شاخص بین 1 و 1- است. 1. Herfindahl Hirschman Index

281 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 جدول 9. ميزان شاخص مائورل- سديلوت براي نمايش ميزان تجمع در هر صنعت کدهاي ISIC صنايع صنایع مواد غذایی و آشامیدنی MS شاخص تولید محصوالت از توتون و تنباکو تولید منسوجات تولید پوشاک و عمل آوردن و رنگ کردن پوست خزدار دباغی عمل آوردن چرم ساخت کیف چمدان زین و تولید کفش تولید چوب و محصوالت چوبی بجز مبلمان ساخت از مواد حصیری ساخت کاغذ و محصوالت کاغذی انتشار و چاپ و تکثیر رسانه های ضبط شده تولید کك وفرآوردههای حاصل از نفت و سوختهای هستهای ساخت مواد و محصوالت شیمیایی محصوالت از الستیك و پالستیك کانی غیر فلزی ساخت فلزات اساسی محصوالت فلزی فابریکی بجز ماشین آالت و تجهیزات ساخت ماشین آالت و تجهیزات طبقه بندی نشده در جای دیگر ماشین آالت اداری و حسابداری - ماشین آالت و دستگاه های برقی طبقه بندی نشده در جای دیگر تولید رادیو تلویزیون و وسایل ارتباطی و آپارات ابزارپزشکی اپتیکی ابزاردقیق و انواع ساعت وسایل نقلیه موتوری و تریلر و نیم تریلر تولید سایر تجهیزات حمل و نقل مأخذ: یافته های پژوهش تولید مبلمان و مصنوعات طبقه بندی نشده در جای دیگر بر اساس شاخص مائورل- سدیلوت تجمعی ترین صنعت تولید سایر تجهیزات حمل و نقل و غیرتجمعی ترین صنعت صنعت انتشار و چاپ و تکثیر رسانه های ضبط شده میباشد.

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 281 6. نتيجه گيري و بحث در این مقاله اثر صرفه های ناشی از تجمع صنعتی بر رشد اقتصادی استان های ایران مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. به این منظور دادههای مورد نیاز 23 استان ایران در بازه زمانی سال 1731 تا 1731 جمعآوری شده و مدل به صورت پانل دیتای پویا و با استفاده از روش گشتاورهای تعمیمیافته )GMM( برآورد شد. نتایج حاصل از تخمین مدل نشان دهنده اثر معنادار صرفههای ناشی از تجمع صنعتی بر رشد اقتصادی استانهای ایران- البته بدون در نظر گرفتن اثرات زیست محیطی اینگونه تجمعها- است. عالمت ضریب آن نیز مثبت به دست آمده است که با مبانی نظری سازگار است. در نتیجه این فرضیه که صرفههای ناشی از تجمع صنعتی اثر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی دارد رد نمیشود. بنابراین توجه به مفهوم تجمع و تمرکز فضایی فعالیتهای صنعتی به منظور دستیابی به رشد و ارتقای وضعیت اقتصادی در مناطق و استانهای ایران حائز اهمیت است و میتواند به عنوان یکی از حوزههای پویا برای علل و عوامل رشد منطقهای مورد توجه قرار گیرد. آزمون تجربی الگوی پژوهش اندازه ضریب شاخص تجمع صنعتی را به میزان 0/103 برآورد نموده است. به عبارت روشن تر هر یك درصد افزایش در شاخص تجمع صنعتی استان ها درآمد سرانه واقعی استان ها را در حدود 0/12 درصد افزایش می دهد. از آنجایی که شاخص تجمع صنعتی از طریق نسبت سهم اشتغال کارگاه های صنعتی به نسبت سهم مساحت استان محاسبه شده است یك درصد افزایش شاخص تجمع صنعتی به مفهوم افزایش یك درصدی سهم اشتغال صنعت به نسبت مساحت استان است. بنابراین نتایج آزمون تجربی الگوی پژوهش مبانی نظری پژوهش مبنی بر افزایش درآمد سرانه واقعی تحت تأثیر تجمع صنعتی مناطق را مورد تأیید قرار داده است. اثر افزایش درآمد سرانه واقعی منطقه از طریق افزایش تقاضای منطقه برای کاالها و خدمات محرکی برای جذب صنایع به منطقه خواهد بود. به این ترتیب تجمع فعالیتهای صنعتی بر رشد منطقه و رشد منطقه بر تجمع فعالیتها در منطقه اثرگذار است. بررسی مطالعات مختلف در جریان انجام این پژوهش نشان میدهد که توجه به عوامل تأثیرگذار بر رشد اقتصادی مناطق میتواند افق روشنی از میزان رشد مناطق و همچنین توانایی این مناطق را برای رشد و شکوفایی اقتصادی فراهم سازد. با در نظر گرفتن ویژگیهای جغرافیایی استانهای ایران ایجاد تجمعهای صنعتی شامل انواع خوشهها و شهرکهای صنعتی میتواند عامل مهمی در دستیابی این استانها به توسعه و موتور محرکه رشد اقتصادی در مناطق ایران باشد که با توسعه آنها استفاده از منابع و امکانات به صورت تخصصیتر انجام میشود. انتخاب صحیح ایجاد و توسعه خوشهها در حوزههای صنعتی از طریق افزایش همکاری و مبادله اطالعات تأثیر چشمگیری بر توسعه اقتصادی آن حوزه خواهد داشت.

281 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 همچنین میزان قابل توجه ضریب اثر نرخ رشد تکنولوژی و نرخ مشارکت نیروی انسانی در کنار ضریب مثبت اثرات سرریز دانش که مجموعا حدود 2 درصد افزایش در درآمد سرانه واقعی استان ها را توضیح می دهد نشان می دهد تحرک آزادانه نیروی انسانی متخصص در بین استان ها قادر است درجات باالتر رشد اقتصادی در استان ها را به بار آورد. پژوهش حاضر میتواند آغازی بر مطالعات در مورد تجمعهای صنعتی و شناخت اهمیت آنها در چارچوب جغرافیای اقتصادی جدید باشد. شناسایی اثرات صرفههای ناشی از تجمعهای صنعتی در یکایك استانهای کشور در صنایع مختلف با توجه به ویژگیهای جغرافیایی مناطق میتواند گامی در جهت توسعه مناطق در ایران باشد. همچنین استفاده از روشهای مختلف برای اندازهگیری تجمعهای صنعتی میتواند در دستیابی به نتایج متفاوت و دقیقتر مؤثر باشد. الزم به ذکر است به دلیل محدودیت در دسترسی به داده های مورد استفاده در این پژوهش در سالهای اخیر این پژوهش میتواند در صورت دسترسی سایر پژوهشگران به دادهها با سری زمانی گستردهتر و همچنین انتخاب شاخص های جایگزین متفاوت برای متغیرهای الگو به ترتیبی که قدرت توضیح دهندگی الگوی پژوهش را در جریان آزمون تجربی آن افزایش دهد مورد آزمون دوباره قرار گیرد.

بررسی اثرات صرفههاي اقتصادي ناشی از تجمعهاي صنعتی بر رشد.../ طاهره پيرانی و رزيتا مؤيدفر 288 منابع و مآخذ سالیوان ا. )1731( مباحثی در اقتصاد شهری ترجمه قادری ج و قادری ع. جلد اول نشر نور علم. سلیمی فر م. )1731( مطالعه روند تغییرات سطوح توسعه صنعتی و توسعه منطقهای در ایران طی دوره 33-1733 مجله تحقیقات اقتصادی 11 : 33-103. عباسی نژاد ح. و عبدلی ق. )1731( تجمعهای صنعتی در توسعه صنعتی و منطقهای مجله تحقیقات اقتصادی دانشگاه تهران 31-31. 33: فرهمند ش. و بدری ف. )1711( بررسی رابطه تجمیع و رشد اقتصادی در منتخبی از کشورهای آسیا- اقیانوسیه فصلنامه تحقیقات اقتصادی راه اندیشه: 171-133. Baldwin, R. and Martin, P. (2004) Agglomeration and regional growth; Handbook of Regional and Urban Economics: Cities and Geography edited by Vernon Henderson and Jacques-François Thisse. Baldwin, R.E. (1999) Agglomeration and endogenous capital; European Economic Review, 43: 253-280. Capello, R. & Nijkamp, p. (2009) Handbook of regional growth and development theories; Cheltenham: Edward Elgar Publishing. Choen, J. P. and Morrison paul, C. J. (2009) handbook of regional growth and development theories; Cheltenham: Edward Elgar Publishing. Ciccone, A. (2002) Agglomeration effects in Europe; European Economic Review, 46(2): 213-227. Ciccone, A., & Hall, R. E. (1996) Productivity and the density of economic activity; (No. w4313) National Bureau of Economic Research. Davi, M.; Barbaccia, J. & Lόpez- Bazo, E. (2009) Measuring Agglomeration by Spatial Effects: a Proposal; this paper has been presented at the Spatial Econometric Conference SEA 2009, held in Barcelona, July 8-10. Fujita, M. and J. Thisse, (2002).Does Geographical Agglomeration Foster And Who Gains and Looses from it? CEPR DP 3135. Economic Growth? Fujita, M., & Mori, T. (2005). Frontiers of the New Economic Geography. Papers in Regional Science, 84(3), 377-405. Gorter, J., & Kok, S. (2009). Agglomeration economies in the Netherlands. CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis. Grossman,G. and E. Helpman (1991) Innovation and Growth in the World Economy(Cambridge MA: MIT Press). Jacobs, J. (1969) The Economy of Cities. New York: Vintage. Jaffe, A. B.; Trajtenberg, M., & Henderson, R. (1993) Geographic localization of knowledge spillovers as evidenced by patent citations; the Quarterly journal of Economics, 108(3): 577-598. Keller, W. (2000) Geographic localization of international technology diffusion; (No. w7509) National Bureau of Economic Research.

282 فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي )رشد و توسعه پايدار( سال شانزدهم شماره اول بهار 5931 Martin, Ph. and Oaataviano, G. (1999) Growing locations: Industry location in a model of endogenous growth; European economic review, 43: 281-302. Martin, R.; Finglaton, B. and Garretsen, H. )2009( Analysis of the Main Factors of Regional Growth: An in-depth study of the best and worst performing Europeanregions; Cambridge Econometrics. Maurel, F. & Sedillot, B. (1999) A measure of the geographic concentration in French manufacturing industries; Regional Science and Urban Economics, 29: 575-604. McDonald, J. and D. McMillen (2007) Urban Economics and Real Estate: Theory and Policy; Malden, MA: Blackwell Publishing. Minerva, A. and Ottaviano, G. I. P. (2009) Endogenous growth theories: agglomeration benefits and transportation costs; Handbook of Regional Growth and Development Theories, Great Britain by MPG Books Ltd, Bodmin, Cornwall. Mitra, S. and Sato, H. (2007) Agglomeration economiesin japan: technical efficiency, growth and unemployment; Review of urban and regional development studies, 19: 197-209. Paci, R. and Usai, S. (2005) Agglomeration Economies and Growth in Italian Local Labour Systems, 1991-2001; Retrieved from: http://econpapers.repec.org/repec:wiw:wiwrsa:ersa05p46. Vogel, J. (2012). Agglomeration and Growth: Evidence from the Regions of Central and Eastern Europe. In ERSA conference papers (No. ersa12p1089). European Regional Science Association.